Reformacja i jej skutki

1.Pojęcia:

• reformacja
• luteranizm (wyznanie ewangelicko - augsburskie)
• kalwinizm (wyznanie ewangelicko - reformowane)
• anglikanizm
• protestanci
• wojna chłopska
• hugenoci
• nepotyzm
• symonia
• kondotierzy
• nauka o predestynacji
• Akt supremacji

2. Przyczyny reformacji:

• symonia
• nepotyzm
• nikolaizm
• niemoralne prowadzenie się kleru
• angażowanie się hierarchów w politykę
• rozluźnienie dyscypliny w niektórych zakonach
• sprzedaż odpustów
• przywiązanie kleru do majątku

3. Rozwój reformacji:

• ogłoszenie 95 tez przez Marcina Lutra w 1517 po pojawieniu się tam Jana Tetzla
• wojna chłopska w Niemczech wywołana przez Thomasa Munzera w 1525, krwawo stłumiona przez katolickie rycerstwo; w tym samym roku luteranizm przyjmują Prusy Książęce Albrechta Hohenzollerna
• protest zwolenników Lutra na sejmie Rzeszy w Spirze, geneza nazwy "protestanci" 1529
• śmierć Ulricha Zwinglego podczas wojny domowej w Szwajcarii w 1531
• 1534, Akt supremacji w Anglii, Henryk VIII ostatecznie zrywa z kościołem katolickim i zapoczątkowuje kościół anglikański po tym, gdy papież nie zgodził się na jego rozwód z Katarzyną Aragońską
• początek działalności Jana Kalwina w 1536
• po dwóch nierozstrzygniętych wojnach szmalkaldzkich sejm w Augsburgu przyjmuje pokój religijny na zasadzie "czyja władza, tego wyznanie/religia" (cuius regio, eius religio) w 1555
• przyjęcie luteranizmu w Inflantach w 1561 (Gotthard Kettler)

4. Macie znać też podstawy doktryny luteranizmu, kalwinizmu i anglikanizmu oraz postać Filipa Melanchtona.

Kultura renesansu

1. Pojęcia:

• renesans
• humanizm
• teoria heliocentryczna
• mecenat
• człowiek renesansu
• manieryzm
• światłocień
• makiawelizm
• attyka
• arkady
• fresk

2. Przyczyny narodzin renesansu we Włoszech:

• bliskość pozostałości po cywilizacji antycznej
• ucieczka do Włoch myślicieli z upadającego właśnie Bizancjum
• awans społeczny bogacącego się na handlu patrycjatu miast włoskich; ci potężni handlowi potentaci zaczęli inwestować w sztukę by zyskać prestiż (dobrym przykładem jest rodzina Medyceuszy we Florencji, najważniejszym z nich był Wawrzyniec Wspaniały)
• rozbicie polityczne na wiele małych państewek też stymulowało między nimi rywalizację na polu kulturowym

3. Znaczenie wynalazku ruchomej czcionki i prasy drukarskiej (Jan Gutenberg, ok. 1450):

• przyspieszenie produkcji książek prowadziło do potanienia tekstu pisanego
• potanienie książek wywołało spadek analfabetyzmu
• gwałtowny rozwój literatury humanistycznej: Erazm z Rotterdamu, Niccolo Machiavelli, Thomas More, Jean Bodin, Dante Alighieri, Giovanni Boccaccio, Francesco Petrarka, William Szekspir (Shakespeare), Mikołaj Kopernik, Galileusz, Giorgio Vasari, Miguel Cervantes, Łukasz Górnicki

4. Najważniejsi artyści renesansu:

• Leonardo da Vinci (Dama z łasiczką, Mona Lisa, Ostatnia wieczerza)
• Michał Anioł Buonarotti (freski w kaplicy sykstyńskiej, Dawid, Pieta, Mojżesz)
• Rafael Santi (Madonna sykstyńska, Szkoła ateńska)
• Albrecht Durer (Autoportret)
• Donatello (Dawid)
• Filippo Bruneleschi (kościół Santa Maria del Fiore)
• Donato Bramante (bazylika świętego Piotra)
• Pieter Bruegel Starszy (Pejzaż z upadkiem Ikara, Wieża Babel, Chłopskie wesele)
• Hans Holbein (Portret Erazma z Rotterdamu)
• Sandro Botticelli (Narodziny Wenus)

Erazm z Rotterdamu, Holbein

Sąd Ostateczny, fragment fresków z kaplicy sykstyńskiej, Michał Anioł

Dawid, Michał Anioł

Pieta, Michał Anioł

Mojżesz, Michał Anioł

Madonna Sykstyńska, Rafael

Szkoła ateńska, Rafael

Autoportret, Durer

Upadek Ikara, Bruegel Starszy

Wieża Babel, Bruegel Starszy

Chłopskie wesele, Bruegel Starszy

Narodziny Wenus, Botticelli

 

 

5. Architektura renesansu:



 

• nawiązania do antyku
• oszczędność zdobień
• arkady
• attyki na kamienicach
• krużganki
• kwadratowe okna i portale
• przewaga linii poziomej nad pionową
• kopuły
• pilastry (pogrubienia ściany w kształcie kolumny)
• loggie
• tynk naśladujący marmur

 

 



Europa w okresie wielkich odkryć

1. Pojęcia:

• kapitalizm
• pańszczyzna
• weksel
• giełda
• inflacja ("rewolucja cen")
• dualizm gospodarki europejskiej
• system nakładczy
• grodzenie

2. Rozwój gospodarczy Europy Zachodniej:

• inflacja wywołana napływem kruszców z Nowego Świata
• powstawanie kapitalizmu
• grodzenie w Anglii
• rozwój systemów nakładczych
• rozwój systemów bankowych (Fuggerowie!)
• powstanie Kompanii Handlowych operujących wekslami (przodek banknotów), macie znać ich przykłady i sposób działania
• szybki rozwój miast (wiele przekroczyło 100000 mieszkańców, Londyn doszedł do 200000)

3. Rozwój gospodarczy Europy Wschodniej:

• refeudalizacja, czyli powrót do stosunków feudalnych
• dominacja rolnictwa
• przywiązanie chłopa do ziemi i obciążenie go zwiększającą się pańszczyzną
• główne dochody: eksport zboża

Ekspansja kolonialna

1. Pojęcia:

• konkwistador
• korsarz
• traktat w Tordesillas (z datą)
• układ w Saragossie

2. Przyczyny sukcesów konkwistadorów:

• przewaga techniczna (muszkiety, metalowe zbroje)
• konnica (konie były nieznane Indianom)
• niszcząca epidemia ospy (zmarło na nią być może nawet 90% miejscowej populacji)
• wykorzystywanie sporów między różnymi narodami indiańskimi
• kwestie religijne (wzięcie Hiszpanów za wysłanników Quetzalcoatla)

3. Inwazja Hernana Cortesa na państwo Azteków 1519-21:

• zajęcie bez walki Tenochtitlan i wzięcie do niewoli Montezumy II, króla Azteków
• powstanie azteckie wyparło konkwistadorów z Tenochtitlan, Montezuma ginie
• przy pomocy innych Indian (Tlaxcalan) Cortes ponownie zdobył stolicę Azteków, następnie ją zniszczył

4. Inwazja Francisca Pizarra na państwo Inków 1530-33:

• Inkowie byli osłabieni krwawą wojną domową
• Pizarro w pierwszym starciu pojmał króla Inków Atahualpę, po zebraniu za niego okupu Hiszpanie go zamordowali

Macie znać podział terytorialny kolonii w Ameryce.

Wielkie odkrycia geograficzne

1. Pojęcia:

• karawela
• Nowy Świat
• handel lewantyński
• kwadrant
• astrolabium

2. Przyczyny odkryć:

• zablokowanie przez Turcję handlu lewantyńskiego
• poszukiwanie nowej drogi do Indii
• poszukiwanie nowych źródeł złota i srebra
• postęp techniczny, który umożliwił wyprawy pełnomorskie (karawele, astrolabium)

3. Macie znać trasy następujących wypraw:

• wyprawa Bartłomieja Diaza, który w 1487 odkrył Przylądek Dobrej Nadziei
• I wyprawa Krzysztofa Kolumba, który w 1492 odkrył Amerykę (macie też wiedzieć, że Kolumb popłynął do Ameryki jeszcze trzykrotnie)
• wyprawa Vasco da Gamy, który w 1498 dopłynął do Indii
• wyprawa Ferdynanda Magellana i Sebastiana El Cano, która w latach 1519-22 opłynęła świat
• wyprawa Pedro Cabrala, który w 1500 roku dopłynął do Brazylii

4. Poza tym, macie znać następujące postacie: Henryk Żeglarz, Amerigo Vespucci, Izabela Kastylijska, Ferdynand Aragoński, Toscanelli, Giovanni Caboto (John Cabot), Juan de la Cosa, Alonso de Hojeda (de Ojeda)

Cywilizacje pozaeropejskie

1. Pojęcia:

• ludy półosiadłe
• okres prekolumbijski
• nomadzi
• Mezoameryka
• siogun (szogun)
• animizm

2. Cywilizacja Majów:

• położenie: półwysep Jukatan i okolice
• rozwój: III - X wiek n.e.
• główne miasta: Tikal, Palenque, Chichen Itza, Uxmal, Mayapan
• osiągnięcia do zapamiętania: astronomia, pismo obrazkowe, kalendarz, architektura (macie umieć rozpoznawać ich świątynie)

Pismo Majów

3. Cywilizacja Azteków:

• położenie: środkowy i południowy Meksyk
• rozwój: XV - XVI wiek n.e.
• główne miasta: Tenochtitlan (ogromne miasto zbudowane na jeziorze Texcoco)
• religia: politeizm, bogowie wymagający ofiar z ludzi (jeńców wojennych), główny bóg panteonu to Huitzilopochtli, bóg słońca i wojny, istniał też bóg który ofiar nie wymagał, według mitologii wygnany za Atlantyk przez pozostałych bogów: Quetzalcoatl (Pierzasty Wąż)
• osiągnięcia: irygacja, rozwinięte rolnictwo (oparte na kukurydzy), architektura

Tenochtitlan

Składanie ofiar

4. Cywilizacja Inków:

• położenie: Peru, północne Chile, Ekwador
• rozwój: XV - XVI wiek n.e.
• główne miasta: Cuzco (stolica), Machu Picchu
• osiągnięcia: doskonałe drogi, chirurgia, pismo węzełkowe (kipu)

Przykład kipu, pisma węzełkowego

5. Inne cywilizacje Ameryki: Olmekowie (najstarsza cywilizacja Mezoameryki), Teotihuacan (wielkie miasto w południowym Meksyku), Toltekowie (zdominowali cywilizację Majów po jej upadku)

6. Chiny:

• panowanie dynastii Ming: wyparcie Mongołów z Chin, upadek w XVII wieku
• od XVII wieku w Chinach panowanie dynastii mandżurskiej

7. Japonia:

• do XVI wieku rozbita na wiele państw formalnie uznających władzę cesarza
• W XVI wieku Toyotomi Hideyoshi jednoczy Japonię
• na początku XVII wieku kontrolę nad państwem uzyskał następca Hideyoshiego, Iyeasu Tokugawa który przybrał tytuł sioguna, jego ród rządzić będzie Japonią aż do XIX wieku

8. Indie: od XVI wieku istniało tam państwo Wielkich Mogołów założone przez Babera (Babara).

9. Afryka: macie znać usytuowanie geograficzne państw: Etiopii, Songhaj, Mali.

Kultura polska w średniowieczu

1. Brak pojęć. Postacie do zapamiętania:

• Gall Anonim
• Mikołaj Kopernik
• Wincenty Kadłubek
• Wit Stwosz
• Jan Długosz
• Iwon Odrowąż
• Stanisław ze Skarbimierza
• Paweł Włodkowic
• Witelon

Macie też znać rolę zakonów i Akademii Krakowskiej dla rozwoju cywilizacyjnego Polski oraz potrafić porównać kulturę średniowiecza polskiego i europejskiego.

Monarchia polska w XIV i XV wieku

1. Pojęcia:

• sejm walny
• sejmik ziemski
• izba poselska
• senat 
• wojewoda
• monarchia elekcyjna
• starosta
• przywilej generalny
• taksa wojewodzińska
• sąd grodzki
• sąd ziemski
• sąd podkomorski

Jeżeli chodzi o ten temat, to poza pojęciami wymagać będę jeszcze dwóch rzeczy: sposobu funkcjonowania demokracji szlacheckiej (system sejmików, sejmów i kompetencje króla) oraz daty, wystawców i postanowienia następujących przywilejów:

• przywilej koszycki 1374
• przywilej z Budy 1355
• przywilej czerwiński 1422
• przywilej warcki 1423
• przywilej jedlneńsko-krakowski 1430-33 (macie rozumieć sformułowanie "neminem captivabimus")
• przywilej cerekwicko-nieszawski 1454
• przywilej piotrkowski 1496
• konstytucja Nihil novi 1505

Europa środkowa i wschodnia w XV wieku

1. Pojęcia:

• husytyzm
• artykuły praskie
• utrakwiści (kalikstyni)
• taboryci
• kompaktaty praskie

2. Husytyzm:

• dążenie do odrzucenia majątku przez kościół, liturgii w języku narodowym i komunii pod dwiema postaciami dla wiernych
• założyciel herezji, Jan Hus, został spalony na stosie podczas soboru w Konstancji (1415)
• śmierć Husa wywołało powstanie w Pradze (1419), powstańcy ogłosili "artykuły praskie" które stały się programem heretyków
• na czele sił husyckich stanął utalentowany Jan Żiżka, po jego śmierci Prokop Wielki
• kolejne krucjaty przeciw husytom kończyły się klęską ze względu na taktykę użycia taborów (patrz str. 524)
• wojny husyckie zakończyły się po rozłamie w ruchu husyckim, umiarkowani utrakwiści pokonali radykalnych taborytów w bitwie pod Lipanami (1434)
• zwycięscy utrakwiści zawarli kompromis z papiestwem  i popieranym przez katolików królem Zygmuntem Luksemburskim: kompaktaty praskie

3. Turcja (Imperium Osmańskie, Porta Ottomańska):

• założyciel państwa: Osman I
• 1389, Turcy zmiażdżyli siły serbskie w bitwie na Kosowym Polu
• próba odparcia ekspansji tureckiej przez krucjatę chrześcijan zakończyła się klęską w bitwie pod Nikopolis (1396)
• próba pomocy dla Bizancjum udzielana przez Węgry zakończyła się klęską sił węgierskich w bitwie pod Warną (1444)
• w 1453 roku siły tureckie dowodzone przez sułtana Mehmeda II Zdobywcę zdobyły Konstantynopol (co zakończyło historię Cesarstwa Bizantyjskiego)
• w 1525 roku Turcja po raz kolejny rozbiła siły węgierskie w bitwie pod Mohaczem, zginął tam król węgierski Ludwik Jagiellończyk

4. Uniezależnienie się Rusi od Mongołów:

• stopniowe osłabienie Złotej Ordy zaczęło wykorzystywać Wielkie Księstwo Moskiewskie, jego władca Dymitr Doński w 1380 roku pokonał Mongołów w bitwie na Kulikowym Polu, chan Złotej Ordy Mamaj wkrótce potem zginął
• Orda zdołała się podnieść, nowy chan Tochtamysz zdołał pokonać Dymitra i zmusić go do posłuszeństwa
• ostateczne uniezależnienie się Moskwy od władzy mongolskiej przyszło dopiero za czasów księcia Iwana III Srogiego w 1480 roku