Wojny z zakonem krzyżackim

1. Pojęcia:

• Związek Pruski
• inkorporacja

2. Przyczyny wojen:

• konflikt o zamek Drezdenko
• przejęcie Nowej Marchii przez Krzyżaków, co zaniepokoiło Polskę
• zajęcie Żmudzi przez Krzyżaków
• chrystianizacja Litwy, co podważało sens istnienia zakonu w tym miejscu
• polskie dążenie do odzyskania Pomorza Gdańskiego
• antykrzyżackie powstanie na Żmudzi wsparte przez księcia Witolda

3. Wielka wojna z Zakonem (1409-1411):

• Krzyżacy uzyskali pomoc od swego sojusznika, króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego, ośmieliło to Ulricha von Jungingena do wypowiedzenia Jagielle i Witoldowi wojny
• mobilizacja sił polskich, litewskich, ruskich i tatarskich pod Czerwińskiem
• rozbicie sił krzyżackich w bitwie pod Grunwaldem 15 VII 1410, śmierć von Jungingena
• nieudanie oblężenie Malborka bronionego przez Henryka von Plauena zaprzepaszcza część skutków zwycięstwa, nawet pomimo kolejnego zwycięstwa w bitwie pod Koronowem (10 X 1410)
• I pokój toruński (1411), Polska odzyskała ziemię dobrzyńską, Litwa odzyskała Żmudź (ale jedynie do śmierci Jagiełły i Witolda)

4. Kolejna wojna, tzw. "wojna głodowa" skończyła się pokojem melneńskim (1422) który powtarzał postanowienia poprzedniego, tylko Żmudź miała być definitywnie litewska.

5. W międzyczasie nastąpił międzynarodowy arbitraż na soborze w Konstancji, polska delegacja z Mikołajem Trąbą, Zawiszą Czarnym i Pawłem Włodkowicem skompromitowała działania Krzyżaków w Prusach.

6. Wzrastający ucisk podatkowy stosowany przez Krzyżaków wywołało gniew miast pruskich które stworzyły Związek Pruski w 1440. W 1454 jego przedstawiciel, Jan Bażyński poprosił polskiego króla Kazimierza Jagiellończyka o wcielenie Prus do Polski, zapoczątkowało to wojnę trzynastoletnią.

7. Wojna trzynastoletnia (1454-66):

• polska klęska w bitwie pod Chojnicami (1454) wymusiła reformę armii, pospolite ruszenie zaczęło być zastępowane przez armię zaciężną (reformę poprowadził Piotr Dunin)
• bitwa pod Świecinem (1462) i morska bitwa na Zalewie Wiślanym (1463) doprowadzają do przegranej krzyżackiej
• II pokój toruński (1466), macie znać jego postanowienia

Początki rządów Jagiellonów

1. Pojęcia:

• unia personalna

2. Przyczyny wskazania Andegawenów jako następnej dynastii po śmierci Kazimierza Wielkiego (1370):

• Ludwik Węgierski (Andegaweński lub Wielki) był siostrzeńcem Kazimierza
• zacieśniało to sojusz polsko-węgierski

3. Panowanie Ludwika Węgierskiego (1370-82):

• macie znać przyczyny i postanowienia przywileju koszyckiego (1374)

4. Wzrost potęgi Wielkiego Księstwa Litewskiego:

• macie kojarzyć, jakie ziemie wchłonęli Litwini w XIV wieku i kim byli Giedymin, Olgierd i Jagiełło

5. Po śmierci Ludwika na tron w 1384 jako król Polski wstąpiła jego córka, Jadwiga Andegaweńska. Jako męża wybrano jej księcia litewskiego Jagiełłę z następujących powodów:

• kończyło to wojny z Litwą (o Podole, Ruś Halicką i Podlasie)
• zyskiwało nam potężnego sojusznika w walce z Krzyżakami (Litwini jako poganie byli przez nich ciągle atakowani, Krzyżakom zależało na zajęciu Żmudzi)
• Litwa otwierała się w ten sposób jako rynek zbytu dla polskich towarów

6. Unia w Krewie 1385, macie znać jej postanowienia.

7. Unia wileńsko-radomska w 1401, od tej pory na Litwie rządzić miał pod polskim zwierzchnictwem książę Witold.

8. Macie znać też postanowienia unii horodelskiej z 1413.

Kryzys u schyłku średniowiecza

1. Pojęcia:

• "czarna śmierć"
• niewola awiniońska
• "taniec śmierci" (Danse Macabre)
• żakeria
• koncyliaryzm
• kurializm
• lollardowie
• wielka schizma zachodnia

2. Czarna śmierć (1347-52): macie wiedzieć skąd przybyła, jaki procent ludzi zabiła, jakie kraje ogarnęła (albo prościej: których nie ogarnęła), przyczyny jej szybkiego rozprzestrzeniania oraz skutki ("taniec śmierci", biczownicy, pogromy Żydów).

3. Kryzys ekonomiczny:

• straty ludnościowe wynikłe z epidemii
• klęski głodu wynikłe z przeludnienia (jeszcze przed epidemią dżumy) i załamaniem klimatu (mała epoka lodowcowa)
• "psucie monety" spowodowało kryzys finansowy i upadek domów bankierskich

4. Bunty chłopskie:

• żakeria we Francji (1358) wywołana kryzysem po czarnej śmierci i zniszczeniami wojny stuletniej
• powstanie Wata Tylera w Anglii (1381) wywołane podatkami na wojnę stuletnią, powstańcom udało się zdobyć Londyn, oba powstania zostały jednak stłumione

5. Niewola awiniońska:

• konflikt papieża Bonifacego VIII z królem Francji Filipem Pięknym zakończył się klęską i śmiercią papieża
• po tej porażce kolegium kardynalskie zdominowane zostało przez Francuzów, stolica apostolska przeniesiona została do Awinionu (południowo-wschodnia Francja) w 1309
• w 1377 część kardynałów wróciła do Rzymu i tam wybrała papieża, kardynałowie awiniońscy wybrali jednak własnego co rozpoczęło trwającą do 1417 roku wielką schizmę zachodnią (od początku XV wieku było już trzech papieży jednocześnie)
• schizmę zakończył sobór w Konstancji wybierając na jedynego papieża Marcina V

Poza tym macie wiedzieć, kim byli John Wiklef i Jan Hus.

Europa Zachodnia w XIV i XV wieku

1. Pojęcia:

• rekonkwista
• gallikanizm
• Złota bulla
• elektorzy

2. Wojna stuletnia (1337-1453):

• przyczyny:

             - wymarcie dynastii Kapetyngów po śmierci synów Filipa IV Pięknego i spór o francuską koronę między dwoma spokrewnionymi z tą dynastią rodami: Walezjuszami (Filip VI) i władcami Anglii Plantagenetami (Edward III)

             - rywalizacja o Flandrię

             - wsparcie przez Francję walczącej z Anglią Szkocji

             - spór o lenna angielskie we Francji (Gujennę), odmowa złożenia hołdu królowi Filipowi VI przez Edwarda III

• przebieg:

             - seria angielskich zwycięstw (bitwa pod Crecy 1346, bitwa pod Maupertuis (Poitiers) 1356) wynikających z przewagi dawanej przez walijskie długie łuki zmusiła Francję do podpisania niekorzystnego pokoju w Bretigny (powiększone angielskie lenna we Francji stają się zupełnie niezależne, w zamian za co Edward III zrezygnował z praw do francuskiej korony), jednym z autorów zwycięstw był angielski następca tronu, Edward Czarny Książę

             - po śmierci Edwarda III Anglia straciła większość francuskich zdobyczy (sukcesy króla Karola V Mądrego)

             - po wstąpieniu na francuski tron Karola VI Szalonego we Francji rozpoczęła się anarchia i wojna domowa, w której o wpływy nad niestabilnym władcą rywalizowały dwa stronnictwa: armaniacy i burgundczycy

             - wykorzystała to Anglia: król Henryk V ponownie najechał Francję i rozbił jej armię w bitwie pod Azincourt (1415), zajął całą północ kraju wraz z Paryżem, jego syn miał się stać następnym władcą Francji

             - zwrot w wojnie przyniosła Joanna d`Arc i jej zwycięstwo nad Anglikami pod Orleanem w 1429 oraz wycofanie się z wojny Burgundii po pokoju w Arras w 1435, który przyznał jej całkowitą niepodległość

• skutki: Anglia straciła wszystkie swe posiadłości we Francji poza miastem Calais, po czym pogrążyła się w Wojnie Dwóch Róż (wojnie o tron między rodami Lancasterów i Yorków, którą ostatecznie wygrali Tudorowie)

3. Burgundia: macie wiedzieć, kim był Filip Śmiały, Karol Zuchwały (Śmiały) i znać postanowienia pokoju w Senlis (1493) który zakończył dzieje niezależnej Burgundii.

Burgundia u szczytu potęgi

4. Cesarstwo:

• po wojnie domowej zwanej "wielkim bezkrólewiem" elektorzy zaczęli przyznawać tron cesarski na przemian przedstawicielom trzech dynastii: Habsburgom (Rudolf Habsburg), Luksemburgom (Karol IV) i Wittelsbachom
• Karol IV Luksemburski wydał "Złotą bullę" w 1356 która ostatecznie ustaliła warunki cesarskiej elekcji (siedmiu elektorów, Frankfurt nad Menem miejscem elekcji)

5. Szwajcaria: początkowo posiadłości habsburskie, kantony zaczęły jednak stawiać opór i dzięki zwycięstwom w bitwach pod Morgarten i Sempach (bez dat) Konfederacja Szwajcarska mogła podpisać pokój w Bazylei w 1499, w którym uzyskała pełną niepodległość.

6. Półwysep Iberyjski:

• rekonkwista (wypieranie muzułmanów z półwyspu) zaczęła się w 718 roku, gdy Pelagiusz założył chrześcijańskie królestwo Asturii
• ostatecznie uformowały się cztery królestwa chrześcijańskie: Portugalia, Kastylia, Nawarra i Aragonia
• w 1212 chrześcijanie odnieśli decydujące zwycięstwo w bitwie pod Las Navas de Tolosa

Monarchia Kazimierza Wielkiego

1. Pojęcia

• Przymus drożny
• Prawo składu
• Statut piotrkowski
• Statut wiślicki
• Korona Królestwa Polskiego
• Bojar
• Sukcesja
• poradlne

2. Panowanie Kazimierza III Wielkiego (1333-1370): ważne, by znać trudną sytuację międzynarodową królestwa na początku tego panowania.

3. Polityka zewnętrzna:

• zakończenie wojny z Czechami:

              - zjazd w Wyszehradzie (będę wymagał tylko tego pierwszego, z 1335), król Czech Jan Luksemburski pod naciskiem polskiego sojusznika, króla Węgier Karola Roberta rezygnuje z pretensji do polskiej korony w zamian za 20 tysięcy kop groszy praskich

              - wznowienie walk w latach czterdziestych zakończyło się podpisaniem pokoju w Namysłowie w 1348, na mocy którego Polska ostatecznie zrezygnowała ze swych praw do Śląska

• zakończenie wojny z Krzyżakami:

              - kolejny sąd papieski, tym razem w Warszawie wydał pozytywny dla Polski wyrok w sprawie Gdańska, Krzyżacy znowu to zignorowali

              - do wznowienia walk nie doszło, Krzyżacy podpisali z Polską pokój kaliski w 1343, zwrócili nam ziemię dobrzyńską i Kujawy w zamian za pozostawienie w ich rękach Pomorza Gdańskiego (jako "wieczystej jałmużny")

• podbój Rusi Halickiej 1340-66 (przy współpracy z Węgrami)
• zhołdowanie Mazowsza
• zajęcie ziemi wschowskiej i grodów nad Notecią: Santoka i Drezdenka
• zjazd monarchów w Krakowie w 1364

4. Polityka wewnętrzna:

• założenie Akademii Krakowskiej w 1364
• wydanie statutów wiślickiego i piotrkowskiego
• wspieranie polskich miast poprzez przyznawanie przymusów drogowych i praw składu
• intensywna kolonizacja na prawie niemieckim, założono około 100 nowych miast i 1000 wsi
• budowa wielu zamków ("orlich gniazd") które wzmacniały polskie granice
• zachęcanie kupców żydowskich do osiedlania się w Polsce
• reforma monetarna, srebrny grosz podstawową polską monetą
• wprowadzenie poradlnego

Typowe "orle gniazda" Kazimierza Wielkiego

Sieć zamków wybudowanych przez Kazimierza Wielkiego

Odrodzenie Królestwa Polskiego

1. Początek panowania Władysława Łokietka

• Przejęcie kontroli nad Małopolską, ziemią sandomierską, Kujawami i Pomorzem Gdańskim po śmierci Wacława III w 1306; Wielkopolskę przejął Henryk Głogowski
• Najazd Brandenburgii na Pomorze Gdańskie, dowodzący obroną sędzia Bogusza w porozumieniu z Łokietkiem poprosił o pomoc Krzyżaków
• Krzyżacy po wyparciu Brandenburczyków dokonali rzezi obrońców Gdańska i sami go zajęli w 1308, w 1309 zajęli całe Pomorze Gdańskie do którego prawa odkupili od Brandenburgii
• Łokietek nie mógł reagować zajęty sprawami wielkopolskimi, a później buntem wójta Krakowa Alberta współpracującego z lokalnym biskupem Janem Muskatą (bunt został stłumiony w 1312)

2. Odrodzenie królestwa

• Odzyskanie Wielkopolski po obaleniu synów Henryka Głogowskiego w 1314
• Koronacja królewska Władysława Łokietka w Krakowie 20 I 1320 (poza królestwem pozostały: Mazowsze, Śląsk, ziemia lubuska, Pomorze)

3. Wojna z Czechami i Krzyżakami (1327-1332)

• Proces w Inowrocławiu 1320-21, wydał wyrok korzystny dla Polski (Krzyżacy mieli zwrócić Gdańsk i zapłacić odszkodowanie), ale Zakon go zignorował
• Najazd czeski w 1327 doprowadził do popdporządkowania królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu większości księstw śląskich
• W 1331 doszło do nierozstrzygniętej polsko-krzyżackiej bitwy pod Płowcami
• Wojna kończy się zawarciem rozejmu, wynik niekorzystny dla Polski która nie odzyskała Gdańska, a straciła jeszcze ziemię dobrzyńską

Próby zjednoczenia Królestwa Polskiego

1. Pojęcia:

• partykularyzm

2. Przyczyny dążeń zjednoczeniowych:

• straty terytorialne wywołane rozbiciem (Pomorze, ziemia lubuska, ziemia chełmińska)
• obawy polskiego Kościoła przed rozbiciem metropolii gnieźnieńskiej
• popularyzacja legendy o zrośnięciu się ciała św. Stanisława
• świadomość wspólnoty językowo - kulturowej

3. Początek jednoczenia:

• wzmocnienie pozycji księcia krakowskiego za panowania Leszka Czarnego
• walki o Kraków po jego śmierci wygrywa książę wrocławski Henryk Probus (Prawy) wspierany przez księcia wielkopolskiego Przemysła II, pokonał on koalicję książąt mazowieckich i kujawskich księcia Władysława Łokietka (księcia brzesko - kujawskiego)
• Probus w trakcie starań o koronę został otruty, Kraków został przejęty przez Przemysła II

4. Panowanie Przemysła II:

• książę wielkopolski, zawarł w Kępnie układ z księciem Gdańska Mściwojem II na mocy którego, po ewentualnej bezpotomnej śmierci Mściwoja Gdańsk miał być odziedziczony przez Przemysła (do czego faktycznie kilka lat później doszło)
• po przejęciu Krakowa z rąk zmarłego Henryka Probusa pokonał Łokietka, bez walki jednak wycofał się z niego przed potężnym królem Czech Wacławem II (wywożąc jednak do Wielkopolski insygnia koronne Bolesława Śmiałego)
• w 1295 arcybiskup Jakub Świnka koronował go na króla Polski
• w 1296 Przemysł II został zamordowany w Rogoźnie, zamordowany prawdopodobnie na zlecenie Brandenburgii dążącej do przejęcia Gdańska

5. Panowanie Przemyślidów (Wacława II i Wacława III):

• po śmierci Przemysła jego państwo przejął Władysław Łokietek
• kilka lat później Łokietek został wyparty ze swoich ziem przez Wacława II (Łokietek musiał uciekać z Polski)
• w 1300 Wacław II został koronowany przez Jakuba Świnkę na króla Polski (to była jego druga korona, już wcześniej był królem Czech)
• osiągnięcia: wprowadzenie urzędu starosty i pierwsze w naszej historii masowe bicie srebrnej monety (grosza praskiego)
• pod koniec jego panowania do Polski wrócił Władysław Łokietek, odzyskując część swoich terenów
• w 1305 Wacław II umiera, rok później umiera bezpotomnie również jego syn, Wacław III

Sąsiedzi Polski w XII i XIII wieku

1. Pojęcia

• komtur

2. Marchia Brandenburska:

• twórca państwa: Albrecht Niedźwiedź
• kierunki ekspansji: zajęcie ziemi lubuskiej, północnej Wielkopolski (grody Santok i Drezdenko), próby zajęcia Pomorza Zachodniego i Pomorza Gdańskiego

3. Zakon Krzyżacki:

• próby stworzenia państwa terytorialnego podejmowane przez wielkiego mistrza Hermanna von Salzę początkowo skończyły się niepowodzeniem i wypędzeniem z węgierskiego Siedmiogrodu
• w 1226 książę Konrad Mazowiecki zaprosił ich do Polski, kilka lat później oddając im ziemię chełmińską (mieli bronić go przed Prusami i Jaćwingami oraz w efekcie schrystianizować ich); ich pretensje do tych ziem potwierdziła też "Złota bulla" cesarza Fryderyka II z 1235
• podbój Prus zakończył się w 1283 roku, poprzedziło go wielkie powstanie plemion pruskich które rozpoczęło się w 1260
• w 1237 Krzyżacy wchłonęli Zakon Kawalerów Mieczowych, którego ziemie znajdowały się w Inflantach (dzisiejsza Łotwa i Estonia)
• państwo wzmocnione zostało intensywną kolonizacją na prawie niemieckim (wiele nowych miast i wiosek) oraz budową potężnych zamków
• w 1309 roku stolicą Zakonu stał się Malbork (poprzednio siedzibą wielkiego mistrza była Wenecja)

4. Bałtowie (Litwini, Jaćwingowie, Prusowie, Żmudzini)

• wzrost znaczenia Litwy (Auksztoty) za panowania Mendoga, który w 1251 roku nawet przejściowo się ochrzcił (później wrócił do pogaństwa), za co otrzymał tytuł królewski; po jego śmierci państwo przeżyło rozpad
• ponowne zjednoczenie za Giedymina, za panowania tego władcy (przodka Władysława Jagiełły) Litwa zaczęła podbój dużej części dawnej Rusi Kijowskiej
• chrystianizować Prusów próbował przed Krzyżakami biskup Chrystian i zakon Braci Dobrzyńskich, bez powodzenia

5. Czechy:

• szczyt potęgi za panowania Przemysła Ottokara II (z dynastii Przemyślidów), granice Czech doszły wtedy do Morza Adriatyckiego, zajmując między innymi Austrię i Styrię
• wzrost potęgi Czech wywołał obawy króla Niemiec Rudolfa Habsburga (Czechy należały do Rzeszy i formalnie były jego wasalem), wojna zakończyła się klęską Czech w bitwie pod Suchymi Krutami (Durnkrutt) w 1278, śmiercią Przemysła Ottokara i utratą austriackich prowincji (które stały się aż do XX wieku bastionem rodowym Habsburgów)
• ponowny wzrost znaczenia Czech za panowania syna Przemysła Ottokara, Wacława II (który zdobył też koronę Polski a dla swego syna Wacława III również Węgier)